چکیده:‌

نخل خرما گیاهی تک‌لپه، دوپایه و متعلق به خانواده Arecaceae است. به منظور غلبه بر مشکلات تکثیر رویشی و روش‌های معمول ازدیاد از طریق بذر، ریز‌ازدیادی از طریق کشت بافت مورد توجه‌ قرار گرفته است. هدف از این تحقیق، بررسی امکان کالوس‌زایی و جنین‌زایی سوماتیکی در نخل خرما با استفاده از ریزنمونه‌های مختلف می‌باشد. آزمایشات انجام شده در آزمایشگاه بیوتکنو‌لوژی دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی رامین خوزستان در سال 93-92 انجام گرفت. بدین‌منظور، ریزازدیادی با استفاده از ریزنمونه‌های مختلف شامل برگ بالغ و نارس، میوه نارس، بذر نارس، آندوسپرم، پریکارپ میوه نارس، بساک و میکروسپور در محیط‌های کشت مختلف صورت گرفت. کشت برگ رقم خضراوی در محیط کشت حاوی غلظت‌های مختلف تنظیم‌کننده‌های رشد، 2,4-D، BAP و TDZ نشان داد که بیشترین میزان کالوس‌زایی زمانی بدست‌ می‌آید که هر سه تنظیم‌کننده رشد در محیط کشت حضور داشته باشند. در 20 ترکیب تیماری‌ اعمال‌شده، ترکیب تیماری حاوی 5 میلی‌گرم در لیتر 2,4-D، 2 میلی‌گرم در لیتر BAPو 4 میلی‌گرم در لیترTDZ، در لبه‌ی خارجی ریزنمونه‌های برگی و در ترکیب تیماری حاوی 5 میلی‌گرم در لیتر 2,4-D، 1میلی‌گرم در لیتر BAPو4 میلی‌گرم در لیترTDZدر کناره‌های رگبرگ ریزنمونه، کالوس تشکیل گردید. با استفاده از ریزنمونه میوه نارس در محیط کشت مشابه، مشخص شد زمانی که دو تنظیم‌‌کننده رشد TDZ و 2,4-D به مقدار 5میلی‌گرم در لیتر در محیط کشت حضور داشته باشند بعد از سه هفته کالوس و بعد یک هفته چندین جنین بر روی این کالوس‌ها تشکیل می‌شود. کشت ریزنمونه‌های آندوسپرم به همراه جنین و پریکارپ در محیط کشت مشابه نیز نشان داد که حضور 2,4-D و TDZ به مقدار 5 میلی‌گرم در لیتر برای کالوس‌زایی مفید بوده است. همچنین در کشت آندوسپرم به همراه جنین، جنین‌ها رشد یافته و ابتدا ریشه‌چه و بعد از طی سه ماه ساقه‌چه مشاهده گردید. در آزمایش بررسی اکسین‌های مختلف IAA،IBA، 2,4-D و NAA بر کالوس‌زایی از ریز‌نمونه‌ی برگ رقم استعمران، نتایج نشان داد که ریز‌نمونه‌های قرار گرفته در محیط کشت حاوی NAA به مراتب کالوس‌زایی بهتری داشته است. همچنین کشت آندوسپرم و کشت پریکارپ میوه نیز در این محیط کشت حاوی اکسین‌های مختلف صورت گرفت اما هیچ واکنشی مشاهده نشد و ریز‌نمونه‌ها قهوه‌ای شده و از بین رفتند. همچنین در آزمایشی که به منظور بررسی امکان آندروژنز در خرما صورت گرفت نتایج نشان داد که در کشت بساک تحت ترکیب تیماری غلظت‌های مختلف کلشی‌سین به مدت زمان‌های مختلف، غلظت و مدت زمان‌ قرار‌گیری بساک‌ها در محیط حاوی کلشی‌سین بر میزان کالوس‌زایی تاثیر معنی‌داری داشت و در غلظت500 میلی‌گرم در لیتر و مدت زمان 12 ساعت بالاترین میزان کالوس‌زایی و در همین غلظت و مدت زمان 36 ساعت جنین‌زایی مستقیم به مقدار محدودی رخ داد. در آزمایش دیگری، کشت بساک در محیط‌های کشت MS و Y₃ با ظهور نقاط سفید رنگ بر روی بساک همراه بود و 2 ماه بعد از کشت این نقاط سفید رنگ متورم شدند اما این واکنش‌ها پیشرفت چندانی پیدا نکردند. همچنین کشت میکروسپور‌ خرما نیز صورت گرفت اما تا دو ماه بعد از کشت تغییرات قابل توجهی مشاهده نگردید.

واژه‏هاي كليدي: نخل خرما، کالوس‌زایی، جنین‌زایی سوماتیکی، کشت بساک، کشت میوه نارس.